Tot 29 juni is in het Missiemuseum in Steyl de tentoonstelling Hollywood op Flores te zien. Deze expositie, die ik heb samengesteld, werpt nieuw licht op de films van pater Simon Buis. Wie was deze Simon Buis? Wat betekent zijn werk voor de Nederlandse filmgeschiedenis? En waarom dreigde hij in de vergetelheid te raken?
Simon Buis wordt in 1892 in Medemblik geboren en treedt in 1910 toe tot de missie congregatie Gezelschap van het Goddelijk Woord (Societas Verbi Divini-SVD) in het Limburgse Steyl. Hij volgt er een opleiding tot missionaris en onderwijzer. In die tijd zit het koloniaal bestuur in Nederlands-Indië te springen om onderwijspersoneel op Flores, een eiland waar de SVD sinds 1914 verantwoordelijk was voor de katholieke zorg. In 1919, vers afgestudeerd, vertrekt Buis naar Flores en gaat er als onderwijsinspecteur aan de slag. Te paard doorkruist hij het hele eiland. Hij inspecteert scholen en zorgt voor de bouw van nieuwe. Zo doet hij grote kennis van het eiland en zijn bevolking op. Een kennis die hem later zeer goed van pas komt bij het maken van zijn films.
De SVD en de katholieke filmactie
Ondertussen neemt in Europa het medium film een grote vlucht. De katholieke kerk staat er aanvankelijk vijandig tegenover. Film was immers vooral een kermisattractie, met vaak dubieuze en wereldlijke verhaallijnen, compleet met schaars geklede vrouwen. Bovendien zitten jongens en meisjes gezamenlijk in het donker waar zij allerlei ‘duistere’ praktijken kunnen uitvoeren die het daglicht niet kunnen verdragen. Maar meer verlichte katholieke geesten zien ook de grote propagandistische kracht van dit nieuwe massamedium voor het katholieke geloof.
De redelijk vooruitstrevende SVD-orde loopt hierin voorop. Zo laat broeder Berchmans, oprichter en conservator van het Missiemuseum, in 1923 opnamen maken van het kloosterdorp Steyl. Hij filmt samen met de Duitse cameraman Willy Rach de omgeving, de grotten, de processies, de muziekgezelschappen en de voorbereidingen voor het ontvangen van het missiekruis. Dit resulteert in de documentaire Werden und Wirken der Steyler Missionsanstalt (1924).
Overtuigd van de kracht van film stuurt Berchmans Rach naar Nederlands-Indië om daar het missiewerk van de SVD en ook de plaatselijke zeden en gebruiken te filmen. Rach komt terug met 22.000 meter film. Hieruit monteert hij samen met Berchmans drie films voor de Duitse markt, waaronder de nog altijd bewaard gebleven Mit Steyler Missionaren nach Insulinde. Maar het echte succes komt als pater Simon Buis de exploitatie ter hand neemt en een nieuwe versie maakt: de Flores-film.
De Flores-film
Pater Buis vindt de films van Berchmans en Rach namelijk maar niks. Hij noemt ze “een verzameling bewegende lichtbeelden”, zonder kop of staart. Hij neemt het materiaal danig onder handen. Hij draait de film meerdere malen voor medebroeders en studenten en vraagt om suggesties. Hij brengt er meer vaart en humor in, componeert bijpassende muziek voor piano en viool en filmt aanvullende scènes in Nederland om een samenhangend verhaal te maken. Het resultaat is de Flores-film (1925) waarin een jongetje het SVD-seminarie ingaat en uiteindelijk als missionaris naar Flores vertrekt. De film vertelt in wezen het autobiografische verhaal van Simon Buis, die er zelf ook een rol in speelt. Net als zijn eigen ouders van wie hij in de film emotioneel afscheid neemt. Buis toont met deze productie zijn unieke stijl waarin hij documentaire en fictie combineert. Dit wordt zijn handelsmerk.
De film is een ongelooflijk succes. Honderdduizenden gaan hem zien. Overal trekt hij volle zalen. Tivoli in Utrecht met tweeduizend zitplaatsen is een week lang uitverkocht met drie voorstellingen per dag. De eerste grote Nederlandse missiefilm is geboren.
De paters uit Hollywood
Na het succes van de Flores-film wil Buis zich meer bekwamen in het filmvak zodat hij ook zelf films kan maken, zonder dure en ondeskundige cameraman. In 1928 gaat hij met toestemming van zijn superieuren aan het New York Institute of Photography studeren, niet veel later gevolgd door pater Piet Beltjens (1901-1965), zijn latere cameraman en editor.
Tijdens zijn verblijf in de Verenigde Staten schrijft Buis het scenario voor een nieuwe film op Flores, gebaseerd op een ware gebeurtenis. Het budget moeten Buis en Beltjens zelf bij elkaar sprokkelen. Dit lukt door het organiseren van vertoningen van de Flores-film door heel de Verenigde Staten.
In januari 1930 vertrekken de paters naar Flores. Ze nemen bijna dertig grote kisten mee, vol met film- en fotoapparatuur. Van 35mm-camera’s en kofferprojectoren tot aan complete inrichtingen voor het ontwikkelen van films en afdrukken van foto’s. Op het schip dat hen eerst naar Singapore zal brengen, richten de mannen de spoelkeuken in als drijvend laboratorium. Ze ontwikkelen en monteren daar onderweg hun korte reisfilm Reis door Amerika op weg naar de Flores-missie.
Maar nog voordat ze in San Francisco aan boord gaan brengen ze eerst een kort bezoek aan Hollywood. Ze kijken er rond in het William Fox-studiocomplex “om de hele filmindustrie te bezichtigen”, aldus Buis. Hun bezoek is kort, maar een mythe is geboren: voortaan gaan Buis en Beltjens door het leven als ‘de paters uit Hollywood’.
Rago, 1930 (Bron: Archief SVD – Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven)
Unieke methode
Eenmaal op Flores trekt Buis de kampongs in. Hij leeft er weken samen met de plaatselijke bevolking en bespreekt met de dorpelingen het scenario dat hij in de VS schreef voor wat zijn film Ria Rago zal worden. Ook gaat hij op zoek naar geschikte spelers. De interviews neemt hij af in de lokale taal, het Lio. Dit is typerend voor de methode-Buis. Hij wil dat de etnografische details kloppen.
Dit is ook de reden waarom Beltjens in de tussentijd een eigen filmlaboratorium inricht in een verlaten zwembad in de missiestatie in Ndona. Zo kunnen Buis en Beltjens hun filmopnamen ter plekke ontwikkelen en met de lokale bevolking bespreken. Elke week na de mis op zondag verzamelen de acteurs zich om met de beide paters de opnamen van die week te bekijken en te bespreken. Dit is in die tijd een unieke methode die alleen door Robert Flaherty was gebruikt in zijn beroemde film Nanook of the North (1922).
Flores, 1932 (Bron: Archief SVD – Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven)
Ria Rago: meest succesvolle missiefilm ooit
Op 1 september 1930 is Ria Rago klaar. Dat wil zeggen: de beeldmontage. Buis gaat ermee op tournee door Flores en vertoont de montage aan duizenden dorpsbewoners. Voor de meesten is het de eerste keer dat ze een filmvertoning meemaken. Pater Beltjens is ondertussen in Berlijn. Daar componeert Frits Pohl, dirigent van het Roxy Theatre in New York, een muziekscore voor de film, die gespeeld wordt door het Orkest van de Duitse Opera. De basis zijn wasrollen met lokale gezangen uit Flores, ter plekke opgenomen door de beroemde etnomusicoloog Jaap Kunst.
Ria Rago wordt een nog grotere hit dan de Flores-film en zal de geschiedenis ingaan als de meest succesvolle missiefilm ooit.
Fatale brand
Buis maakt nog twee films op Flores: Amor Ira en Anak Woda. Dan keert hij terug naar Nederland om de exploitatie van zijn films op zich te nemen. Hij vertoont de films door het hele land, maar op 24 september 1934 gaat het gruwelijk mis als hij samen met broeder Stephanus in het Verenigingsgebouw van de R.K.-Werkliedenvereniging St. Joseph in Hilversum de film Ria Rago vertoont voor bijna honderdvijftig meisjes van de St. Clementieparochie.
De film loopt bijna tegen het einde als de nitraatfilm vastloopt. De projector vliegt in brand en de vlammen slaan over op het tentdoek dat Buis en Stephanus om de projector hebben gehangen. Binnen de kortste keren staat de filmruimte in lichterlaaie. Tot overmaat van ramp zit de nooduitgang op slot, de kinderen kunnen geen kant op. Ze roepen om hulp, omstanders slaan van buitenaf de ruiten in, maar dit wakkert het vuur alleen maar verder aan. Buis doet er alles aan om zoveel mogelijk kinderen te redden. Als een van de laatsten rolt hij door een raam naar buiten. De ramp eist drie doden en 23 zwaargewonden, onder wie Simon Buis zelf.
Trauma
De nasleep is enorm. Er komt een groot, landelijk onderzoek naar filmveiligheid en het gebruik van nitraatfilm buiten de bioscopen wordt aan banden gelegd. En hoewel Buis en Stephanus na een slepende rechtszaak worden vrijgesproken van dood door schuld, is de gebeurtenis zo traumatisch voor Buis dat hij besluit te stoppen met het maken van films.
Van vergetelheid naar herwaardering
Na de Tweede Wereldoorlog raken de missiefilms van pater Buis door de ontkerkelijking en dekolonisatie langzaam in de vergetelheid. Bovendien zijn de films die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog in het missiehuis in Steyl bevonden door de Duitse bezetter vernietigd. Van de meeste films worden later kopieën en fragmenten in andere missiehuizen teruggevonden, maar de film Anak Woda is tot op de dag van vandaag nog altijd spoorloos.
Pas in 1990 komt er weer aandacht voor het werk van Buis, mede door de archieffilm Moeder Dao de schildpadgelijkende van Vincent Monnickendam. Deze film bevat enkele scènes uit Ria Rago die Eye Filmmuseum hier speciaal voor heeft gerestaureerd en op 35mm acetaat materiaal gezet. Het gaat hierbij om in België teruggevonden kopieën en filmdelen, vandaar dat de gerestaureerde film tweetalige tussentitels bevat: Nederlands en Frans.
De tentoonstelling en het materiaal
Het film- en geluidsmateriaal dat we in de tentoonstelling gebruiken komt uit diverse bronnen. Zo circuleren er op het ogenblik verschillende versies – of delen van versies – van dezelfde films. Amor Ira is door Eye minutieus gerestaureerd, met herstel van de tinting elementen: het onderdompelen van de zwart-wit film in kleurbaden om verschillende sferen aan de film te geven. Het bronmateriaal was een nitraat kopie waarvan de tussentitels ontbraken. De tussentitels zijn gereconstrueerd aan de hand van titellijsten die zich in het archief van de Centrale Commissie voor de Filmkeuring bevonden.
En recentelijk vond ik delen van een geluidskopie van de film terug, waarbij de titels onder in de film zijn gebrand en op de geluidsstrook een muziekscore te horen is van de bekende Belgische componist Ivo Mortelmans. Tevens zijn er opnamen tussengevoegd van een explicateur, een pater die de beelden duiding geeft. Vaak werden de films voor de verschillende markten uit elkaar gehaald of juist dit soort scènes bijgevoegd. Ook is er soms sprake van ‘na-sonorisatie’, waarbij muziek en tekst later bij zwijgende films is bijgevoegd. Als er geen na-sonorisatie plaatsvond, kwam het geluid van livemuziek en live gesproken explicatie of van grammofoonplaten met daarop muziek en explicatie.
Van het geluid bij de andere films van Buis is helaas niets overgebleven. Zo is de befaamde muziekscore van Ria Rago door het Orkest van de Duitse Opera nergens meer terug te vinden. Wel zijn de hiervoor gebruikte wasrollen van Jaap Kunst met gezangen uit Flores bewaard gebleven. Ook heb ik voor de compilatiefilm voor bij de tentoonstelling kunnen reconstrueren welke wasrollen zijn opgenomen in het dorp waar Buis filmde en op welke dagen de film- en geluidsopnamen met elkaar overeenkomen. Met een speciaal ontworpen AI-programma hebben we de ruis uit de wasrollen gehaald, zodat er goed hoorbare gezangen overblijven. Die hebben we in de compilatiefilm onder de scènes van Ria Rago gelegd om de originele muziekscore te benaderen.
Het onderzoek gaat door
En nog steeds duiken er her en der kopieën, of delen van kopieën, van de films van Buis op. Nu steeds meer missiehuizen en missiemusea definitief dichtgaan en een herbestemming krijgen, worden de zolders en de schuren leeggeruimd en ook daar komen films en grammofoonplaten tevoorschijn. Zo ligt op het ogenblik bij Beeld & Geluid een hele collectie SVD -films uit het voormalige archief van het missiehuis in het Brabantse Teteringen. Die worden nu bekeken en gedigitaliseerd, en de eerste resultaten laten zien dat daar unieke, verloren gewaande opnamen tussen zitten. Mede dankzij dit lopende onderzoek en de tentoonstelling ‘Hollywood op Flores’ krijgt het werk van Simon Buis steeds meer de erkenning die het verdient in de filmgeschiedenis.
Benieuwd naar de films van Simon Buis? Bezoek de tentoonstelling Hollywood op Flores in het Missiemuseum in Steyl en ontdek dit vergeten stukje filmgeschiedenis.
