De band tussen documentairemakers en archieven is hecht. Veel verhalen kunnen niet verteld worden zonder materiaal uit het verleden of dat met een ander doel is gemaakt. Het afgelopen International Documentary Festival Amsterdam (IDFA) toonde in een speciaal programma documentaires met opvallend gebruik van archiefmateriaal.
De band tussen documentairemakers en archieven is hecht. Veel verhalen kunnen niet verteld worden zonder materiaal uit het verleden of dat met een ander doel is gemaakt. Het afgelopen International Documentary Festival Amsterdam (IDFA) toonde in een speciaal programma documentaires met opvallend gebruik van archiefmateriaal.
Deze 13 films waren genomineerd voor de Beeld & Geluid IDFA ReFrame Award for Best Creative Use of Archive. De award ging dit jaar naar Ultraviolette and the Blood-Spitters Gang van de Franse filmmaker Robin Hunzinger. Volgens de jury een “..meesterlijke montage van een opmerkelijk rijke verscheidenheid aan filmmateriaal..”. Een speciale vermelding was er voor Babi Yar. Context van Sergei Loznitsa.
Tijdens IDFA zag ik de 13 documentaires uit het archiefprogramma. Een bijzondere ervaring om te zien hoe found footage kan bijdragen aan, of zelfs de aanleiding vormt voor het verhaal van de filmmaker.
Aanleiding of ondersteuning?
Er zijn twee primaire manieren waarop archiefmateriaal wordt ingezet in deze films. De eerste: het hele verhaal wordt aan de hand van archiefmateriaal verteld. Babi Yar. Context is een goed voorbeeld: de film bestaat compleet uit archiefmateriaal dat de aanloop naar en nasleep van een van de grootste massa-executies ooit vertoont. Three Minutes – A Lengthening (Bianca Stigter) is een ander voorbeeld. Deze film gaat compleet over – zoals de titel al aangeeft – drie minuten found footage, aan de hand waarvan uitgebreid onderzoek gedaan wordt naar de locatie en identiteit van Joodse mensen in een kleine stad in Polen.
De tweede manier van archiefgebruik is dat het ondersteuning en context biedt aan het verhaal van de film. Dit zien we bijvoorbeeld terug in Journey to the Sun (Susana de Sousa Dias, Ansgar Schaefer). In de film over Oostenrijkse kinderen die na de Tweede Wereldoorlog langdurig in Portugal verbleven om aan te sterken, zijn zowel bewegend archiefbeeld als foto’s ondersteunend bij de voice-over. Ook Avi Mograbi’s The First 54 Years – An Abbreviated Manual for Military Occupation hanteert deze werkwijze: het gebruikte archiefmateriaal in deze film draagt bij aan de vertelling over het conflict tussen Israël en Palestina.
Welk materiaal?
Niet alleen is de rol van archiefmateriaal in de documentaires veelzijdig, dit geldt ook voor welke content wordt gebruikt: audio, bewegend beeld, brieven, foto’s en meer. De meeste films hanteren een combinatie hiervan. Zo maakt 1970 (Tomasz Wolski) gebruik van bewegend beeld als archiefmateriaal uit die periode. Maar het is vooral het gebruik van geluidsopnamen dat de film voor mij bijzonder maakt: via gearchiveerde telefoongesprekken tussen communistische big shots laat de film hun perspectief zien tijdens een acht dagen lange staking van arbeiders van de scheepswerven van Gdansk. Een andere combinatie van archiefmateriaal zien we in Turn Your Body to the Sun (Aliona van der Horst): foto’s, bewerkte archiefbeelden, brieven en tekeningen uit het dagboek van Aliona’s vader vormen samen een aangrijpend verhaal over Russische krijgsgevangenen. Ook Ultraviolette and the Blood-Spitters Gang maakt zeer creatief gebruik van verschillende gearchiveerde media, wat de jury beloonde met de toekenning van de Beeld & Geluid IDFA ReFrame Award. De film is het turbulente liefdesverhaal tussen twee jonge vrouwen, vertelt aan de hand van zowel bewegende archiefbeelden, fictiefilm, muziek, foto’s én liefdesbrieven
Zoals gezegd: deze documentaires hadden niet gemaakt kunnen worden zonder archieven en privécollecties. Of het nu beelden van lang geleden zijn, of recent gemaakte opnamen en registraties: de documentaire Travesti Odyssey (Nicolas Videla) gebruikt onder andere recent archiefmateriaal uit 2018.
Archieven zijn en blijven bijzonder relevant voor de verhalen die nu verteld (moeten) worden. De jaarlijkse archiefcompetitie van IDFA en Beeld & Geluid is daar het bewijs van. En het levert bovendien prachtige films op. Ik heb genoten.
