“Hier begint het mee. Met dit feest der herkenning; gospel hits die we allemaal kennen. Het geluid had wat mij betreft nog wel wat harder gemogen, maar we moeten natuurlijk rekening houden met alle bezoekers.”
Bekende gezichten uit de gospelwereld vullen de zes beeldschermen in de achterwand, terwijl opzwepende hits als ‘Oh Happy Day’ en ‘The Old Landmark’ de sfeervol verlichte ruimte vullen. We zijn bij ‘Gospel. Muzikale reis van hoop en kracht’, een expositie in Museum Catharijneconvent waarvoor Willem Driebergen de beeldresearch deed. Hij laat ons tijdens een rondleiding zien hoe je historisch beeld- en geluidsmateriaal kunt toepassen in een tentoonstelling en wat dit doet met het verhaal en de beleving van de bezoeker.
“We wilden vanaf het begin dat het een ervaringsgerichte tentoonstelling zou worden. Gospel draait heel erg om gevoel. Je moet het horen, je moet het zien en je moet het tot je laten doordringen. Dat lukt alleen maar met de inzet van beeld en geluid.” Of hij zelf altijd al iets met gospel had? “Nee, niet per se. Maar ik ben zelf muzikant, DJ, muziekverzamelaar en een groot liefhebber van zwarte muziek, zoals jazz, soul en reggae. En gospel is daar een belangrijke bron van.”
Oorsprong
De tentoonstelling vertelt over de oorsprong van gospel binnen de Afro-Amerikaanse gemeenschap en de ontwikkeling die de muziekstroming doormaakte vanaf de slavenplantages in de Verenigde Staten, via de kerkbanken naar de populaire cultuur. Willem zocht hiervoor al het foto-, video- en audiomateriaal, maar wat doe je als er bijna geen beeldmateriaal beschikbaar is, zoals van de vroege geschiedenis van de gospel? Willem gaat voorop naar een ruimte met Afrikaanse drums en een enorm beeldscherm. “In deze video vertelt dichter Gershwin Bonevacia over hoe spirituals voortkomen uit de muziek van de tot slaafgemaakten. Op deze manier kun je dus ook een verhaal vertellen.”
Het eerste AV-archiefmateriaal dat Willem vond komt uit de periode vlak na de afschaffing van de slavernij. Zo klinkt er bij een schilderij van het 19e eeuwse gospel gezelschap The Fisk Jubilee Singers krakerig het nummer ‘Swing Low, Sweet Chariot’. “Ik heb deze 78-toerenplaat uit Australië laten overkomen, deze is nu onderdeel van de collectie van het museum.”
Vanaf de jaren 60 vind je de zwarte gospel uitgebreider in de AV-archieven terug, vertelt Willem als we aankomen in de 20e eeuw van de expositie. “Ik heb de collectie van Beeld en Geluid als oerbron gebruikt. Daar ben ik als eerste gaan zoeken en daar heb ik ook het meeste materiaal gevonden. In Delpher vond ik bijvoorbeeld interviews, recensies, essays en advertenties en data van optredens. Via het platform Europeana kwam ik bij het INA terecht, het Franse nationale audiovisueel instituut die veel muziek heeft uitgezonden. Ook kregen we een heel mooi interviewfragment met Paul Robeson van de Australian Broadcast Company.”
Een sprong in de lucht
Soms moet je bij een klus als deze ook geluk hebben. Zo stuitte Willem bij Beeld en Geluid op beelden uit 1963 van een protest bij de Sweet Chariot Nightclub in New York. De demonstranten zijn boos, omdat de nachtclub zwarte gospel gebruikt als gimmick. Een dominee gaat er met de clubeigenaar over in discussie. “Dit past precies bij wat we op deze plek in de expositie willen vertellen”, zegt Willem terwijl we kijken naar de video. “Het probleem was alleen dat dit fragment uit de internationale nieuwsuitwisseling komt. Het was niet duidelijk bij wie de rechten liggen en Beeld en Geluid kon het daarom niet uitleveren. Ik heb toen zelf contact gezocht met de Amerikaanse nieuwsorganisatie. Die wist het ook niet precies, maar gaf ons uiteindelijk toestemming. Willem lacht: “Nou, toen maakte ik een sprong in de lucht!”
Words Matter
Waar de makers van de tentoonstelling wel iets mee moesten, was het taalgebruik in het historische beeldmateriaal; woorden die toen gangbaar waren, maar nu als racistisch worden ervaren. “We konden deze woorden er natuurlijk niet zomaar uitknippen”, zegt Willem. “Daarom geven we in een begeleidende tekst uitleg over de keuzes die we hierin hebben gemaakt op basis van de publicatie Words Matter.”
Creatief
“Kijk, daar ligt de bandrecorder van Harcourt Klinefelter, de persvoorlichter van Martin Luther King”, zegt Willem als we aankomen in de ruimte waar de betekenis van gospel voor de zwarte burgerrechtenbeweging wordt belicht. “Van Klinefelter kregen we een interview met een meisje dat meeloopt in de Mars van Selma. Ze vertelt over de zware omstandigheden van de mars en hoe belangrijk zij het vindt om mee te lopen voor stemrecht. Een mooi verhaal dat we graag wilden laten horen, maar ze is moeilijk te verstaan. Daar moesten we dus wat mee.” Willem knikt richting de video die ernaast wordt afgespeeld. “Toevallig had ik 30 seconden ruw filmmateriaal gevonden van mensen die tijdens de mars in de regen lopen. Zonder audio, en op sommige plekken doorgebrand, maar daardoor eigenlijk juist heel mooi. Dat heb ik gecombineerd met andere fragmenten, uit Brandpunt en uit het Polygoonjournaal. Tegelijkertijd hoor je nu het meisje vertellen, met ondertiteling, hoe ze door de regen loopt en dat haar sokken doorweekt zijn.” Willem lacht. “Je ziet het, alles valt creatief heel goed samen.”
En zo was er nog meer archiefmateriaal, waar het team nog ‘iets creatiefs’ mee moest. Beelden die te slecht zijn om groot te brengen? Houd ze klein, dat werkt. Mahalia Jackson die bijna onzichtbaar vanuit een grote menigte Martin Luther King aanspoort om te vertellen over zijn ‘dream’? Licht haar uit in het beeldmateriaal en zet haar kreet op een groot doek erachter: ‘Tell them about the dream!’
Kippenvel
“We laten het AV-archiefmateriaal trouwens niet alleen zelf verhalen vertellen, we gebruiken het ook om het andere mensen te laten doen.” We kijken naar een videoportret van zangeres Denise Jannah die aan de hand van historische beelden over haar beleving van gospel vertelt en de rol van gospel in Suriname. Het archiefmateriaal waar zij naar kijkt wordt op een aparte monitor ernaast vertoond. Zo lijkt het net alsof je samen met Denise naar de beelden kijkt. “Dit is een van mijn favoriete fragmenten”, zegt Willem. “Tijdens het voorgesprek vertelde Denise me dat haar vader leider was van de gospelgroep The Surinam Gospelsingers. Ik heb daarvan een single gevonden, maar dat had ik haar niet verteld. Moet je maar even kijken, dan zie je haar reactie.” De eerste tonen van het nummer klinken, Denise raakt zichtbaar geëmotioneerd. “Dat is mijn papa”, zegt ze, terwijl ze recht in de camera kijkt. Willem: “Ik krijg er elke keer weer kippenvel van als ik dit zie”
Muziek heeft ruimte nodig
We naderen het einde van de expositie. Is er nog iets waar je rekening mee moet houden als je een tentoonstelling met AV-archiefmateriaal gaat maken? “Ja, met de tijd”, waarschuwt Willem. “Wil je onze tentoonstelling van begin tot einde goed beleven, dan duurt dat zo’n twee uur. We hebben daar als team regelmatig over gediscussieerd. Het is belangrijk dat bezoekers hun aandacht niet verliezen, maar muziek heeft ook echt ruimte nodig. Neem het fragment van de live uitvoering van ‘Amazing Grace’ door Aretha Franklin uit de gelijknamige film, opgenomen in de kerk. Dit fragment duurt 11,5 minuut en is daardoor gewoon een statement. Je kunt die 11,5 minuut wel terugsnijden naar 2,5 minuut, maar dan raak je de lading en de emotie kwijt. Ik heb dan liever dat mensen zelf kiezen om door te gaan, dan dat wij ze zoiets moois onthouden. We hebben daarom plekken gemaakt waar je even rustig kunt zitten, genieten en beleven.” Rustig zitten? Dat is makkelijker gezegd dan gedaan als de gospel doordringt tot in je lijf. En zo swingen wij de expositie uit.
Willem maakte een persoonlijke selectie van gospelnummers op Spotify. Benieuwd naar zijn favorieten? Beluister de playlist
Foto’s: AVA_Net
