“Hier zitten we, achter de restauratieafdeling van Tresoar. Met z’n allen in een ruimte: drie vaste krachten, een team van vrijwilligers, en soms ook een stagiaire. Op wisselende dagen. En ook nog met iemand die gedetacheerd is vanuit Historisch Centrum Leeuwarden. Gezellig hoor, en ook handig, want zo heb je korte lijntjes. De koffie staat klaar. Lust je oranjekoek?”
Een warm welkom bij het Fries Film & Audio Archief (FFAA) in Leeuwarden, de werkplek van coördinator Syds Wiersma en archivaris Jurjen Enzing. In 2020 gingen ze van start met de digitalisering van Fries audio-erfgoed. Hoe staat het ermee? Wat ging eraan vooraf? En wat levert het op?
Plan
”We hadden als filmarchief al langer de ambitie om ook audiocollecties te gaan archiveren en toegankelijk te maken voor een breed publiek”, vertelt Syds terwijl we aan de koffie zitten. “Bij HCL, bij Tresoar en bij ons: overal ligt bijzonder historisch materiaal, zoals allerlei collecties op het gebied van Friese taal en letterkunde. Maar je kent het wel, iedereen zegt: ‘daar moeten we iets mee’, maar niemand doet wat. Totdat we een keer bij elkaar zijn gaan zitten en gewoon hebben opgeschreven wat er nodig is om deze audiocollecties te digitaliseren en hoe we dat kunnen organiseren. En zo kwamen we eigenlijk vanzelf tot een plan.” Hiermee stapten de organisaties naar de Provincie Fryslân en deze gaf een startsubsidie om de belangrijkste en waardevolste audiocollecties bij Tresoar, HCL en andere erfgoed partijen in Friesland te digitaliseren en te ontsluiten.
Aan de slag
Het lag voor de hand dat het Fries Film Archief, toen nog zonder ‘Audio’ in de naam, voor de uitvoering zou gaan zorgen. “We waren in het kader van Deltaplan Digitalisering Fries Erfgoed al een tijd bezig met de digitalisering van film en video en we hadden al veel geleerd en geïnvesteerd in onze reguliere infrastructuur en techniek.” Jurjen wijst naar de apparatuur die achter hem staat. “En vlak voordat we met audio aan de gang gingen konden we bijna alle audio-apparatuur in één koop aanschaffen bij een gepensioneerd filmmaker. We hebben een platenspeler, een prachtig mooie bandrecorder, twee cassettedecks. Met daarbij een pc en een audio interface, stond de eerste basis voor de digitalisering van audio al klaar. En ook de workflow is niet heel anders dan voor video. We konden dus eigenlijk zo aan de slag.”
Het project loopt nu zo’n anderhalf jaar en brengt mooie ‘vondsten’ op. Syds: “Laatst hebben we nog het NOS Nieuws gehaald met een collectie shellacplaten met Friese dialecten. Die komen uit het archief van Tresoar en zijn in de jaren 20 in de drie Friese regio’s in Nederland, Duitsland en Denemarken opgenomen door de universiteit van Berlijn. Dat is trouwens ook het voordeel van Friesland: de regionale media zijn altijd geïnteresseerd in erfgoed. Een belletje is vaak genoeg en ze komen. En zo verspreidt het nieuws zich verder. Er kwamen zelfs reacties uit Duitsland en Denemarken.”
Belangrijke literaire collectie
Nog een bijzondere collectie die in het project naar boven kwam: ‘Operaasje Fers’, een initiatief van Friese dichters eind jaren ‘60 waarbij je kon bellen met een ‘gedichten-lijn’. Jurjen: “Het gaat om de voordrachten van zesentwintighonderd gedichten door zo’n vierhonderd auteurs, met veel informatie op de banden of de doosjes. Normaal gesproken metadateren we op titelniveau, maar Operaasje Fers beschrijven we tot in detail. En ook in twee talen: in het Fries en in het Nederlands. Dat is niet meer dan logisch bij deze collectie.” En omdat er veel informatie bekend is over de dichters van Operaasje Fers willen wij de collectie ook op Europeana gaan zetten, met als volgende stap de publicatie met Linked Open Data.” Syds: “Voor Tresoar is dit een heel belangrijke literaire collectie en het is interessant om te kijken hoe ver we komen. We gaan het dus gewoon doen. Onderweg zien we wel wat we tegenkomen. Als we dit een keer hebben gedaan, dan kunnen we dat in wezen ook met andere collecties. Het kost alleen wat tijd.”
Een beetje pionieren
De audiocollecties worden gedigitaliseerd naar WAV-formaat, de opslag gebeurt op LTO-tape. “We moesten best wel lang zoeken naar een goede oplossing”’, herinnert Syds zich. “We hebben van alles laten doorberekenen, maar de opslag op LTO-tape bleek veruit het goedkoopst. Het is ook meteen een duurzame oplossing, want de tapes gaan best lang mee. En je hoeft niet alles op een server te zetten, dat scheelt kosten.” “En wat ook fijn is”, vult Jurjen aan, ‘’We houden het zo helemaal in eigen beheer. Er zijn ook wel cloud-oplossingen, maar dan staat het bij iemand anders. Dit is toch het prettigst.“
De collecties zijn terug te vinden op archieven.nl. De metadatering gebeurt door vrijwilligers en gaat gelijk op met de digitalisering. De volgorde van digitalisering wordt ingeven door de historische waarde van de collecties en de vergankelijkheid van de dragers. Jurjen: “We delen de collecties op in dragersoort en verwerken steeds kleine plukjes. Mocht het nodig zijn, dan kunnen we makkelijk overstappen op een andere drager. Zoals laatst toen toen de bandrecorder stuk was. We zijn toen doorgegaan met de platencollectie van het Fries Pop Archief. Ik denk dat we nu zo’n 450 LP’s en singles hebben gedigitaliseerd, de hoezen zijn gescand en ook de metadata is zo goed als klaar.”
”En soms moet je extern een oplossing zoeken”, merkt Syds op. “Zoals met die shellacplaten met Friese dialecten. Dat krijgen wij hier niet voor elkaar. Daarom hebben we Picturae om een oplossing gevraagd. Zij hebben toen een grammofoon omgebouwd, specialistische naalden aangeschaft en de digitalisering gedaan. Je moet dus per collectie kijken wat je nodig hebt. Eigenlijk is het een beetje pionieren, en dat maakt het juist zo leuk.”
Beppe
Over leuk gesproken: wat zijn jullie persoonlijke topstukken? “Kom we gaan naar het depot, dan laten we het zien.” Jurjen gaat voorop naar een stellingkast waar het Fries Pop Archief ligt. “Kijk, dit vind ik erg leuk: een single van de meidenband Kort Geding. Ze komen uit Wolvega en zingen in het Stellingwerfs, dat is een Nedersaksische taal waarmee ik ben opgegroeid. Helaas kunnen we het nog niet online laten horen, want we moeten nog uitzoeken hoe het met de rechten zit.”
En Syds? Syds houdt het nóg dichter bij zichzelf. “De stem van mijn beppe”, zegt hij terwijl hij een audio spoel pakt uit een doos met de verhalencollectie van schrijver Ype Poortinga. Poortinga verzamelde de verhalen in de jaren ‘70 bij de mensen thuis. Zo kwam hij ook bij de oma van Syds. “Weet je wat ik zo verrassend vind? Ik herkende haar eerst niet. Je groeit mee met een stem en nu hoor je opeens een jonge vrouw vertellen. Ik moest echt goed luisteren. Het was door haar manier van praten, de intonatie en het dialect dat ik kon horen dat zij het was.”
Bitterswiet
Bij het verlaten van het depot valt het oog op een zwarte ladenbak met het opschrift ‘Opnommen’. “Kijk nou”, reageert Syds enthousiast als hij de inhoud ziet. “Allemaal cassettebandjes met opnames van het gedicht ‘Bitterswiet’ van Tiny Mulder. In het Frans, in het Turks, in het Mandarijns…” Terug op de werkplek doet Jurjen een bandje in het cassettedeck. Even terugspoelen, en dan klinkt er ‘agridulce, agridulce’; bitterswiet in het Spaans. Ondertussen speurt Syds naar informatie op het internet. Het blijkt te gaan om een project van Omrop Fryslân en het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum uit 2001 om het gedicht in zoveel mogelijk talen te laten vertalen en voordragen. “Wat leuk, zal de omroep dit zelf ook nog hebben?” vraagt Syds zich af. “Ik bel wel even, misschien dat ze er iets mee willen. Dan digitaliseren wij het even voor ze.”
