Verslag

Op donderdag 20 juni 2019 werd bij Beeld & Geluid de vierde editie van het AVA_Net Symposium gehouden. De gehele dag stond in het thema van audio-archivering: hoe bewaar je geluid? Hoe stel je het beschikbaar en wat kun je er zoal mee doen? Ruurd Blom en Ferre de Ridder van Beeld & Geluid doen verslag. Jorrit Lousberg maakte de foto's.

Debbie Esmans

Vanaf 09:15 uur druppelen de eerste gasten het gebouw van Beeld & Geluid binnen. In een goed gevulde theaterzaal heet dagvoorzitter Debbie Esmans, manager Beleid en Strategie bij het Vlaams Instituut voor Audiovisuele Archivering (VIAA), rond 10:00 uur de aanwezigen welkom.

AVA_Net voorzitter Harry Romijn leidt het symposium in dat geheel in het teken staat van het medium waarmee al het audiovisuele erfgoed ooit begon: audio. Hij verwijst naar de ondergeschikte rol van audio binnen het audiovisuele spectrum. Hierin overheerst over het algemeen de beeldcultuur, waardoor audio en radio meer op de achtergrond raken. Tegelijkertijd zie je de beweging dat podcasts steeds populairder worden. Ook kondigt Harry de vernieuwde online Kennisbank van AVA_Net aan. Hierin vind je uiteenlopende kennisbronnen over audiovisuele archivering, zoals artikelen, handreikingen, richtlijnen, modellen, white papers en technische rapporten.

Keynote Unlocking our Sound Heritage

Richard Ranft

In zijn keynote Unlocking our Sound Heritage vertelt Richard Ranft, Head of Sound & Vision bij The British Library, over het Save Our Sounds-programma (2015-2023): een project van de British Library om het Britse nationale audio erfgoed veilig te stellen én online beschikbaar te maken voor het publiek. Richard onderstreept de urgentie van het digitaliseren van oude bronnen nu het nog kan. De dragers vergaan, de afspeelapparatuur wordt steeds schaarser, onderdelen zijn steeds minder voorhanden en de technische kennis over deze apparatuur neemt af. Hoe langer we wachten, hoe kostbaarder de digitalisering wordt. En misschien zijn we dan zelfs wel te laat.

Naast een grootschalige digitalisering van bedreigde audio opnames, wordt er binnen het project een landelijk netwerk van tien ‘audio preservation centres’ opgezet, die elk binnen de eigen regio oude, bijzondere materialen inzamelen, digitaliseren en bewaren en ook bewustwording creëren van het belang daarvan. Daarnaast richt het project zich op het ‘digital born’ audio erfgoed, waarmee digitale producties uit de Britse radio- en platenindustrie worden bewaard voor de toekomst.

Rondleiding door het audiodepot onder leiding van Rob de Bie

Na de koffiepauze gaan de eerste keuze-sessies van start: 100 jaar radio-archivering, een masterclass spraakherkenning, creatief hergebruik van audio- en muziekcollecties en een rondleiding door het depot. In de middag staan er weer vier op het programma: Project FAME: spraakherkenning Omrop Fryslân, De kwetsbaarheid van optische dragers, Podcast-archivering en wederom een rondleiding door het depot.

100 jaar radio-archivering

Hoe komen radiocollecties tot stand? En hoe zijn ze gearchiveerd? Bijna honderd jaar na de eerste radio-uitzending laten drie deskundigen in korte presentaties hun licht schijnen op verschillende collecties, gevolgd door een tafelgesprek met mediahistoricus Bas Agterberg.

Nienke Feis vertelt over haar werk als archivaris bij VPRO Radio, waar ze met name radio uit de jaren ‘50 tot 2000 archiveerde. Ze werkte aan het beschrijven en daarmee vindbaar maken van radio-uitzendingen, onder meer op basis van VPRO-omroepgidsen en draai- en logboekgegevens.

Crowdsourcing heeft haar geholpen in haar werk, en ze doet een oproep om daar meer mee te doen bij het archiveren. Als succesvol voorbeeld daarvan noemt ze het absurdistische radioprogramma Ronflonflon, gemaakt in de periode 1984-1990 door onder anderen Wim T. Schippers. Niet alle uitzendingen waren bewaard, maar met behulp van trouwe luisteraars en fans zijn alle afleveringen compleet gemaakt en online beschikbaar gesteld.

Nienke vertelt ook over de mooie ‘bijvangsten’ die ze deed binnen haar werk, zoals radio-opnames uit 1977 van de seksrubriek Germaine sans gêne van Germaine Groenier, toevallig opgenomen en herontdekt tijdens het archiveren. De radioserie Het Gebouw stond nog op haar things-to-do-lijst maar omdat ze inmiddels van haar pensioen mag genieten, kon zij dat werk helaas niet afmaken.

Eric Duivenvoorden

Daarna is het woord aan Eric Duivenvoorden, filosoof, socioloog en samensteller van het Staatsarchief van de kraakbeweging. Hij begint zijn presentatie met een korte video van beelden die door de kraakbeweging in Amsterdam werden gemaakt. De Vrije Keijser, de piratenzender van de kraakbeweging, zond van eind jaren ‘70 tot in de jaren ‘90 illegaal uit in omgeving Amsterdam, vooral op de radio, maar ook op televisie. Tegen het einde van de jaren ‘90 ging de zender ook via internet uitzenden. Vanaf 2005 kon De Vrije Keijser niet meer via de ether uitzenden door de verdeling van de zendtijd. Eric is de uitzendingen gaan verzamelen en digitaliseren en tegelijkertijd ging hij het materiaal beschrijven.

In 2000 werd het Staatsarchief van de kraakbeweging ondergebracht bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Deze unieke collectie geeft een bijzonder kijkje in de keuken van de kraakbeweging en het activisme in Amsterdam gedurende ruim drie decennia. Inmiddels staan alle bewaarde uitzendingen van De Vrije Keijser online.

Als laatste spreker in deze sessie vertelt Dr. Carolyn Birdsall (UvA) over Mapping Transnational Heritage Conflict: Radio Collections in Europe, 1930-1960, haar onderzoek naar de archivering, de verspreiding en het hergebruik van radio in tijden van oorlog, bezetting en wederopbouw. De inzichten uit dit project dragen bij aan een beter begrip van de geschiedenis van transnationale conflicten. Haar onderzoek biedt een historisch perspectief op Europese radiocollecties tijdens en na de oorlog in een vergelijkend Europees kader.

Creatief hergebruik van audio- en muziekcollecties

Op welke manieren kun je gedigitaliseerd erfgoed een nieuw leven geven? Gregory Markus laat met initiatief RE:VIVE zien hoe archiefmateriaal en elektronische muziek gecombineerd kunnen worden. Met de opzet van een creatieve gemeenschap worden muzikanten uitgedaagd om historisch bronmateriaal te hergebruiken. Het resulteert in meerdere uitgaven en albums op vinyl, waarbij ook de titels en het artwork verwijzen naar het verleden en een creatieve geschiedenisles vormen. Muziek wordt gecombineerd met geanimeerde gifs, morse code wordt omgezet in muziek, dj’s duiken in het Beeld & Geluid-muziekarchief en zelfs Aphex Twin draait een RE:VIVE-productie in een van zijn dj-sets.

Douwe Zeldenrust

Ook bij het Meertens Instituut kan het audioarchief tot creatieve samenwerkingen leiden, zo blijkt uit het verhaal van collectiebeheerder Douwe Zeldenrust van het Meertens Instituut en geluidskunstenares Elise 't Hart. De collectie is geheel gedigitaliseerd en de opnames bieden een tijdsbeeld van de Nederlandse taal en cultuur. Op dit moment verzamelt het instituut onder meer dialecten van geëmigreerde Nederlanders van over de hele wereld. Bij het verzamelen kan men met behulp van een app inspreken en materiaal insturen. Niet alleen de spraak zelf kan veel vertellen, voor  Elise geven juist ook bij- en omgevingsgeluiden een verborgen schat aan informatie, zoals krakende vloeren en klingelend servies. Ze beluistert ruwe historische opnames van het Meertens Instituut, op zoek naar geluiden die niet meer in ons dagelijks leven voorkomen. Daarnaast documenteert en verzamelt ze huisgeluiden voor haar Instituut voor Huisgeluid om anderen bewust te maken van de vaak unieke geluiden die bij een huis horen.

Project FAME! - Spraakherkenning Omrop Fryslân

Het zorgvuldig bewaren en tijdig digitaliseren van materiaal is van groot belang, maar dit betekent niet dat je automatisch ook een gebruiksvriendelijk digitaal archief hebt. De volgende stap is het makkelijk doorzoekbaar maken van het waardevolle materiaal.

Hans Laagland van Tresoar vertelt over het project FAME! (Frisian Audio Mining Enterprise), een samenwerking van Omrop Fryslân, Tresoar en de Fryske Akademy. Ruim vijftig jaar radio is gemakkelijk te doorzoeken dankzij tweetalige spraakherkenning, waarvoor de tool is ontwikkeld i.s.m. de Radboud Universiteit. Metadata, tweetalige spraakherkenning en menselijke kennis vormen samen een prettig doorzoekbaar archief voor zowel het algemene publiek als journalisten en onderzoekers.

Podcast-archivering

In deze sessie komen twee sprekers aan het woord die bezig zijn met podcasts, een niet helemaal nieuw medium, maar de laatste jaren wel sterk groeiend qua populariteit.

Botte Jellema is journalist, presentator, podcast- en radiomaker. Hij vertelt over zijn podcast-serie De Eeuw van de Amateur die hij samen met vaste sidekick Ype Driessen maakt. Het podcast-netwerk Dag en Nacht Media zorgt voor advertenties bij zijn podcast om inkomsten te genereren.

Vergeleken met radio heeft een podcast als grote voordeel dat je helemaal zelf de onderwerpen en de lengte van de items kunt bepalen en dat er meer ruimte is voor persoonlijke inbreng. Binnen zijn werk bij de NPO zag hij de zendtijd alsmaar slinken en mede uit onvrede hierover is Botte voor zichzelf de podcastserie begonnen.

De podcasts van De Eeuw van de Amateur worden nog niet gearchiveerd. Botte bewaart ze op een externe harde schijf. Sinds kort maakt hij voor de beschrijvingen van  zijn podcast gebruik van crowdsourcing: in een wiki-omgeving  kunnen luisteraars zelf beschrijvingen van de uitzendingen maken. Voor het archiveren van podcasts ligt nog een schone taak, gelukkig heeft Beeld & Geluid hier ook al stappen in gezet.

Vervolgens is het woord aan coördinator Inge Tielemans van de Belgische omroep VRT. Zij vertelt over haar werkzaamheden rondom het archiveren en beheren van podcasts bij de VRT. Ze houdt zich onder meer bezig met het archiveren van programma’s van het Belgische Radio 1, Klara (klassieke historische zender), Canvas en podcasts. Door beperkte technische mogelijkheden binnen het huidige MAM-systeem (media asset management) voor online materiaal, zoals podcasts, is er nog wel wat ‘handwerk’ nodig om het materiaal goed binnen te halen en te archiveren. Een betere workflow wordt verder uitgewerkt en voor de metadatering van de podcasts komt een pilot om spraakherkenning toe te passen. Momenteel archiveert de VRT enkele honderden podcast-titels. Het archiveren van podcasts staat nog enigszins in de kinderschoenen, maar het is van belang deze stappen nu al te zetten, want anders loop je mooie producties mis.

Inge sluit de sessie af met een paar podcast-tips, in willekeurige volgorde: Iemand (een persoonlijk verhaal van iemand) Mastertrack (Belgische popklassiekers worden ‘geroast’), Wanderland (gesprekken met Belgische muzikanten) Podvis (duik dieper in het nieuws en de wekelijkse actualiteit)

Mijn vader de sterrenkijker

Dat audio niet alleen in de schaduw van beeld hoeft te staan, wordt duidelijk bij Mijn vader de sterrenkijker, een indrukwekkende en persoonlijke live audio performance van Maartje Duin met animaties van All Things Moving en muziek van Roald van Oosten.

Scène uit Mijn vader de sterrenkijker (maker: Maartje Duin)

De vader van Maartje Duin heeft Alzheimer. Nu haar vader’s herinneringen verdwijnen, komen bij haar de vragen op. Wat deed hij in de jaren voor haar geboorte, waar was hij nou eigenlijk mee bezig toen hij promoveerde als sterrenkundige? Over die periode van haar vaders leven weet Maartje bijna niets. Samen bezoeken ze de Oude Sterrewacht in Leiden en gaan op zoek naar antwoorden over zijn werkzame leven als astronoom. Dit is gegoten in een audiocollage van stemmen, geluiden en muziek ondersteund door animaties en een live performance. Het stuk werd gemaakt in het kader van Grenzeloos Geluid, een stichting die onder meer podcasts uitgeeft en live luisteravonden en hoorspelen in het theater organiseert met als thema ‘het geheugen’.

Keynote 2 Meter Sessies

Al meer dan 30 jaar neemt presentator Jan Douwe Kroeske de befaamde 2 Meter Sessies op. De unieke, veelal akoestische live-opnames met (inter)nationale artiesten werden uitgegeven op verzamel-cd’s en uitgezonden radio en televisie. Tegenwoordig gebeurt het uitzenden online en met name het YouTube-kanaal is nu een belangrijk middel, want daar zit het publiek.

Zo'n 2,5 jaar geleden zijn Jan Douwe en Harm de Kleine van Double 2 BV begonnen met de digitalisering van het omvangrijke muziek archief. Zij vertellen welke keuzes worden gemaakt in dit project, dat grotendeels wordt gefinancierd via crowdfunding.

Jan Douwe Kroeske en Harm de Kleine

De focus van 2 Meter Sessies ligt nog steeds op het volgen van nieuwe ontwikkelingen in de muziek en het ontdekken van nieuwe bands en muzikanten. In de voorbijgaande jaren is een zeer uniek analoog muziekarchief opgebouwd. Dit moet gedigitaliseerd worden voordat de banden vergaan, niet meer afspeelbaar zijn en voordat specifieke gedetailleerde informatie over de opnames verdwijnt of kwijtraakt.

Het archief van 2 Meter Sessies wordt gedigitaliseerd dankzij een crowdfundingsactie, waarbij je een sessie symbolisch kunt adopteren. De actie creëert draagvlak en benadrukt ook de waarde van het archief.  Bijkomend doel van het digitaliseren is zo veel mogelijk sessies online beschikbaar te stellen en te bewaren voor de de huidige én komende generaties fans.

Het loopt inmiddels tegen vijven. Dagvoorzitter Debbie Esmans en Harry Romijn sluiten het programma af. Debbie concludeert dat audio waardevol en rijk genoeg is voor een eigen plek en volledig op zichzelf kan staan. Een van de belangrijke troeven van audio is de kracht van verbeelding, de rijkdom en de diversiteit ervan.

Harry spreekt over een inspirerende dag en spoort de bezoekers aan om vooral met audiocollecties aan de slag te gaan. "Waarschijnlijk wist en wilde u het al, maar veelal zit het audiomateriaal al in onze collectie, dus doe er wat mee!"

Beeswax

Tijdens de gezellig borrel voorziet Beeswax ons van een fijne soundtrack uit het vinylarchief van Beeld & Geluid. Zo zorgt ze voor een toepasselijk einde van deze vierde, zeer gevarieerde en goed bezochte editie van het AVA_Net symposium.

Videoregistraties

Keynote: Richard Ranft (British Library)

Foto's

Bekijk hier de foto's van het symposium, gemaakt door Jorrit Lousberg: